Çocuk kitapları dünyası renkli ve çeşitlidir ancak her kitap, her çocuk için uygun olmayabilir. Eğitimciler ve uzmanlar tarafından sıklıkla vurgulanan, ancak aileler arasında henüz yeterince yaygınlaşmamış kritik bir kavram vardır: "Çocuğa Görelik". Bu kavram, bir kitabın çocuğun yaşına, gelişim düzeyine ve psikolojisine uygun olup olmadığını belirleyen en temel ölçüttür. Peki, bir kitabın gerçekten çocuğunuza uygun olup olmadığını nasıl anlarsınız? Bu yazıda, doğru kitap seçiminin teknik ve içeriksel detaylarını inceleyeceğiz.
Çocuğa Görelik İlkesinin Temelleri
Çocuğa görelik, temelinde "çocuk merkezli" bir anlayışı barındırır. Nitelikli bir çocuk kitabı; çocuğun büyüme çağlarına, kelime dağarcığına ve algılama düzeyine tam uyum sağlamalıdır.
Çocuğun Dünyasıyla Özdeşleşme
Bir eserin çocuğa göre olduğunu anlamanın en pratik yolu, çocuğun kitapla kurduğu bağdır. Eğer çocuk kitabı okurken "Benim annem de böyle yapıyor", "Ben de aynısını hissetmiştim" veya "Öğretmenim de bunu söylüyor" gibi cümleler kurarak kendinden parçalar bulabiliyorsa, o eser çocuğa göre yazılmıştır.
Klasikler ve Ebeveyn Filtresi
Ebeveynlerin ve öğretmenlerin, kitabı çocuğa sunmadan önce mutlaka kendilerinin okuması gerekir. Özellikle kendi çocukluğumuzda okuduğumuz Ömer Seyfettin veya Kemalettin Tuğcu gibi yazarların eserleri edebi açıdan çok değerli olsa da, her yaş grubu için uygun olmayabilir. Örneğin, "Kaşar" gibi hikayelerdeki bazı öğeler, 7-8 yaşındaki bir çocukta üzüntü veya travmatik etkiler yaratarak onu kitaplardan soğutabilir. Çocuğa göre yazılmamış bir metnin, çocuk edebiyatı ürünü olarak değerlendirilmesi zordur.
Kitabın Biçimsel Özellikleri: Dış Görünüş ve Tasarım
Bir kitabın içeriği kadar, fiziksel özellikleri de çocuğun okuma alışkanlığını doğrudan etkiler. Biçimsel özellikler, çocuğun kitapla ilk teması kurduğu noktadır.
Kapak Tasarımı ve Kağıt Kalitesi
Çocuğun kitapla bağ kurmasını sağlayan ilk etken kapaktır. Çocuklar (hatta yetişkinler) bir kitabı ellerine aldıklarında önce kapağına, sonra arkasına bakarlar. İç karartıcı, siyah ağırlıklı veya konuyla ilgisiz kapaklar çocuğu kitaptan uzaklaştırır. Sağlam, dayanıklı karton kapaklar ve estetik çizimler tercih edilmelidir. Ayrıca kağıt kalitesi, çocuğun kitaba duyduğu saygıyı ve okuma isteğini artıran önemli bir faktördür.
Yaş Gruplarına Göre Punto (Yazı Boyutu) Standartları
Çocukların göz sağlığı ve okuma kolaylığı için yazı boyutlarının (punto) belirli standartlarda olması gerekir:
- 1. Sınıf: 20-22 ve hatta 24 punto. (Daha küçük yazılar ilgiyi azaltır).
- 2. Sınıf: 16-20 punto.
- 3. Sınıf: 12-14 punto.
- 7. ve 8. Sınıf: 10-11 punto. (Bu yaşta artık gazete/dergi okumaya hazırlık olarak daha küçük puntolara geçilmelidir).
Resim ve Metin Dengesi
Görsellerin sayfadaki oranı, çocuğun sınıf seviyesine göre kademeli olarak değişmelidir:
- 1. Sınıf: Sayfanın 3/4'ü resim, 1/4'ü yazı.
- 2. Sınıf: Yarı yarıya resim ve yazı.
- 3. Sınıf: Artık resimsiz sayfalar bulunabilir.
- 7. Sınıftan sonra: Tamamen resimsiz kitaplara geçilebilir.
Benzer şekilde satır aralıkları da 1. sınıfta geniş (2 satır aralığı) tutulurken, yaş büyüdükçe (3. sınıfta 1.5, ortaokulda tek satır aralığı) daraltılmalıdır. Çok sıkışık metinler okuduğunu anlamayı zorlaştırır.
İçerik Özellikleri ve Metin-Resim Uyumu
Biçimsel özelliklerin ötesinde, kitabın içeriği ve tutarlılığı, çocuğun kitapla güven ilişkisi kurmasını sağlar.
İçerik Tutarlılığı ve Otoriter Dil
Kitaplar didaktik, parmak sallayan veya otoriter bir dille yazılmamalıdır. "Şunu yapmalısın, yoksa kötü olur" gibi dayatmacı üsluplar veya çocuğu ideolojik bir nesne olarak gören yaklaşımlar, nitelikli çocuk edebiyatıyla bağdaşmaz. Ayrıca, içerikteki betimlemeler çocuğun hayal gücünü beslemeli ancak dikkatini dağıtacak kadar aşırı ayrıntıya boğulmamalıdır.
Görsel ve Metinsel Uyuşmazlık Sorunu
Çocuk kitaplarındaki en büyük hatalardan biri, metin ile resim arasındaki uyumsuzluktur. Çocuklar detaylara çok dikkat ederler.
- Örneğin, metinde "beyaz, pembe ve sarı çiçekler"den bahsedilirken, resimde sadece mor veya alakasız renklerin olması çocuğun güvenini sarsar.
- Metinde "uzun beyaz elbiseli, arkasında ışık izi bırakan" bir karakter anlatılırken, resimde kısa elbiseli bir çizim yer alması, çocuğun "Kitaplar doğruyu söyler sanıyordum, neden yanlış çizilmiş?" diye sorgulamasına ve kitaptan kopmasına neden olabilir.
Son Not: Nitelikli Seçim, İyi Bir Okur Yaratır
Çocuklara kitap seçmek, sadece raftan rastgele bir eser almak demek değildir. Kapağındaki renkten kullanılan puntoya, yazarın üslubundan resimlerin metinle uyumuna kadar birçok faktör, çocuğun okuma serüvenini şekillendirir. Çocuğa görelik ilkesine uymayan, özensiz hazırlanmış veya çocuğun dünyasına hitap etmeyen kitaplar, potansiyel iyi okurları daha yolun başında kaybetmemize neden olabilir. Bu nedenle hem ebeveynlerin hem de eğitimcilerin kitap seçiminde "ince eleyip sık dokuması", çocukların kitaplarla ömür boyu sürecek sağlıklı bir dostluk kurmasının temel şartıdır.