Çocuklarda Akran Zorbalığının Nedenleri

Akran zorbalığı, eğitim ortamlarında sıkça karşılaşılan ancak "tek bir nedene" bağlanması mümkün olmayan, oldukça karmaşık bir olgudur. Bir çocuğun davranışlarını sadece bireysel özellikleriyle açıklamak yetersiz kalır; çünkü çocuk, ailesinden komşularına, okul kurallarından içinde yaşadığı kültürün değerlerine kadar geniş bir etkileşim ağının parçasıdır. Bu yazıda, zorbalığın altında yatan çok katmanlı nedenleri, bu nedenlerin merkezinde yer alan "damgalanma" (stigma) kavramını ve eğitimcilerin bu süreçleri yönetmek için kullanabileceği tespit yöntemlerini derinlemesine inceleyeceğiz.

Zorbalık, anlık bir olaydan ziyade, bir etkileşim sürecinin sonucunda tetiklenen bir durumdur. Birey, çevresindeki geçişken etkileşim ağlarından bağımsız düşünülemez. Bu nedenle zorbalığın oluşumuna zemin hazırlayan faktörler çeşitlilik gösterir.

Zorbalığın ortaya çıkmasında çocuğun yakın çevresi ve bireysel özellikleri önemli bir rol oynar. Çocuğun davranışlarının aile tarafından yeterince kontrol edilememesi veya tam tersine çocuğun fiziksel şiddet içeren yöntemlerle cezalandırılması, zorbalık davranışlarına zemin hazırlayabilir. Ayrıca, çocuğun kendi güvensizliğini başkalarına yansıtma çabası, zorbalık yapan diğer bireyleri gözlemleyerek model alması veya doğuştan gelen dürtüsel ve hiperaktif davranma eğilimleri de tetikleyici unsurlar arasında yer alır.

Bronfenbrenner'in ekolojik kuramında da işaret edildiği gibi, çocuk sadece ailesiyle değil; komşular, akrabalar, hukuk sistemi, kültürel değerler ve okul kuralları gibi geniş bir sistemle etkileşim halindedir. Zorbalık, tüm bu paydaşlar arasındaki etkileşimin bir ürünü olarak ortaya çıkabilir. Dolayısıyla sorunun kaynağına inerken bu geniş perspektifi göz önünde bulundurmak gerekir.

Zorbalığın nedenleri incelendiğinde, alan yazınında en güçlü verilerin işaret ettiği kavramlardan biri "damgalanma" veya diğer adıyla "etiketlenme"dir. Zorbalığın kökeninde, genellikle bir tür farklılığa verilen tepki ve kabullenememe durumu yatar.

Kelime anlamı olarak yara izi, leke veya kişiyi işaretleyen bir utanç/aşağılama işareti anlamına gelen damgalanma (stigma); bireyin sahip olduğu herhangi bir farklılık nedeniyle sosyal onaydan dışlanması sürecidir. Bu farklılık; fazla kilolu olmak, gözlük kullanmak, ses tonunun farklı olması, akademik başarısızlık veya herhangi bir yetersizlik olabilir. Zorbalar, kurbanlarını genellikle bu farklılıklar üzerinden seçer ve onları sosyal onay mekanizmasının dışına iter.

Damgalanma sürecini anlamak için ilişkili terimleri doğru konumlandırmak gerekir:

• Stereotip (Kalıp Yargı): Toplumun bir konuya ilişkin ortak görüşünü veya zihinlerdeki şablonları ifade eder. Örneğin "tembel öğrenci" denildiğinde akılda canlanan belirli imgeler birer stereotiptir.
• Ön Yargı: Stereotipleri destekleyen duygusal tepkilerdir. Birinden uzak durmak, korkmak, acımak veya alay etmek ön yargının göstergeleridir.
• Ayrımcılık: Tüm bu süreçlerin sonucunda bireye negatif bir yaklaşım sergilemek, onun bazı şeyleri yapamayacağını veya hak etmediğini düşünmektir.
• Tutum: Bir sorun karşısında alınan durum ve izlenen yoldur.

Damgalanma riski taşıyan ve dolayısıyla zorbalığa maruz kalma ihtimali yüksek olan grupler çeşitlidir. Özel gereksinimli bireyler, fiziksel farklılıkları olanlar, akademik başarısı veya sosyoekonomik düzeyi düşük ailelerden gelen çocuklar bu grupta yer alır. Ancak risk faktörleri bağlamsaldır; örneğin sosyoekonomik düzeyi düşük bir okulda, sosyoekonomik düzeyi yüksek bir çocuk da "farklı" olduğu için risk altında olabilir.

Zorbalıkla mücadelenin en temel aşaması, damgalanmayı ortadan kaldırmaktır. Farklılıkların ayrımcılığa yol açmaması gerektiği bilinci, güvenli bir eğitim ortamının anahtarıdır.

Eğitim ortamlarında öğrencilere kazandırılması gereken temel mesaj "Herkes farklı ama herkes eşit" anlayışıdır. Bir öğrencinin sınavdan düşük not alması, diğerinin uzun boylu olması veya bir başkasının farklı bir öğrenme hızına sahip olması; onların eşitliğine zarar vermez veya birini diğerinden üstün kılmaz. Bu bilincin yerleşmesi, olumlu davranışsal desteğin başlangıç noktasıdır. Öğrencilerin, özel gereksinimli veya akademik başarısı düşük arkadaşlarını kendilerinden farksız görmeleri sağlanmalıdır.

Öğretmenler sınıf içinde her detayı göremeyebilirler. Bu noktada zorbalığı tespit etmek için bilimsel ve sistematik araçlara ihtiyaç duyulur:

• Gözlem ve Görüşmeler: Öğretmenin kendi gözlemleri ve öğrencilerle birebir iletişimleri.
• Sosyometrik Teknikler: Sınıfın sosyal yapısını, kabul görenleri, reddedilenleri ve dışlananları belirlemek için kullanılan etkili yöntemlerdir. "Kimdir Bu?" formları ve sosyometri uygulamaları, sınıfın görünmeyen dinamiklerini haritalandırmaya yarar.
• Ölçekler: Akran zorbalığı ölçekleri ve sosyal beceri kontrol listeleri, veriye dayalı tespit yapmayı sağlar.

Sosyometrik verilerin analizi, sınıf yönetiminde stratejik değişiklikler yapma imkanı sunar. Örneğin, bir sınıfta problem davranışları olan öğrencilerin arka sıralarda kümelendiği ve birbirlerinin olumsuz davranışlarını tetiklediği tespit edildiğinde; sadece oturma düzenini değiştirerek sınıfı daha homojen bir hale getirmek mümkündür. Bu tür bir "haritalandırma" ve ardından gelen fiziksel düzenleme, problemlerin büyük bir kısmını, başka bir müdahaleye gerek kalmadan azaltabilir. Hangi çocuğun dışlandığını veya hangi grubun problem davranışları beslediğini bilmek, önleyici adımlar atmayı kolaylaştırır.

Akran zorbalığı, bireysel hatalardan ziyade sistemsel ve etkileşimsel bir sorundur. Temelinde, farklılıkların bir "leke" (stigma) olarak algılanması ve bu algının ön yargı ve ayrımcılıkla beslenmesi yatar. Eğitimciler için en kritik görev, öncelikle sınıflarındaki sosyal dokuyu sosyometrik araçlarla analiz etmek, ardından da "farklılıkların eşitliğe engel olmadığı" bilincini yerleştirerek kapsayıcı bir sınıf iklimi oluşturmaktır. Zorbalık, görünür kılındığı ve kök nedenleri doğru analiz edildiği ölçüde önlenebilir bir durumdur.