Çocuklarda Akran Zorbalığı Nasıl Önlenir

Eğitim kurumlarında öğrenci başarısını ve psikolojik sağlığını tehdit eden en kritik sorunların başında akran zorbalığı gelmektedir. Ancak bu sorun, sadece "yaramazlık" yapan öğrencilerin cezalandırılmasıyla çözülebilecek basit bir disiplin meselesi değildir. Zorbalık, okulun sosyal dokusu, fiziksel ortamı, öğretmen yaklaşımları ve akran ilişkilerinin karmaşık bir etkileşimi sonucunda ortaya çıkar. Bu yazıda, zorbalığın kavramsal çerçevesini, altında yatan psikolojik nedenleri (damgalama/stigma) ve bilimsel temelli bir yaklaşım olan "Olumlu Davranışsal Destek" modelinin sınıflarda nasıl adım adım uygulanacağını en ince detaylarına kadar inceleyeceğiz.

Zorbalıkla mücadele edebilmek için öncelikle kavramların birbirine karıştırılmaması gerekir. Eğitimciler ve aileler sıklıkla saldırganlık, şiddet ve zorbalığı aynı kefeye koyma hatasına düşerler.

• Saldırganlık: En genel çatı kavramdır. Başkasını incitme amacıyla yapılan her türlü davranışı kapsar. Bu sözlü olabilir, fiziksel olabilir veya psikolojik olabilir.
• Şiddet: Saldırganlığın daha spesifik bir halidir. Fiziksel güç kullanımıyla karşı tarafa zarar vermeyi ve incitmeyi amaçlayan davranışlardır.
• Zorbalık: Saldırganlığın özelleşmiş bir türüdür. Burada anahtar kelimeler; güç dengesizliği, sistematiklik, tekrarlayıcılık ve kasıttır. Zorbalıkta güçlü olan taraf, var olan gücünü (fiziksel veya sosyal statü) karşı taraf üzerinde baskı kurmak için kötüye kullanır. Şiddet fiziksel bir temas gerektirirken, zorbalık fiziksel temas olmadan da (dışlama, dedikodu vb.) gerçekleşebilir.

Zorbalık sadece itmek veya vurmak değildir. Alanyazında sınıflandırmalar çeşitlilik gösterse de temel olarak şu başlıklar öne çıkar:

• Doğrudan Zorbalık: Fiziksel (vurma, eşyaya zarar verme) ve Sözel (lakap takma, dalga geçme, sinirlendirme) eylemleri içerir.
• Dolaylı Zorbalık: Daha sinsi ve tespiti zor olan kısımdır. Hakkında dedikodu yaymak, arkadaş grubundan dışlamak, diğer arkadaşlarını o kişiye zarar vermeye motive etmek, korkutmak gibi sosyal ilişkiler üzerinden yürütülen zorbalıktır.

Eğitim ortamlarında müdahalenin başarısız olmasının en büyük nedeni, zorbalığın "çatışma" sanılarak geçiştirilmesidir. Oysa bu iki durumun dinamikleri tamamen farklıdır:

• Güç İlişkisi: Akran çatışmasında taraflar arkadaştır ve güçleri eşittir. Zorbalıkta ise arkadaşlık ilişkisi yoktur ve belirgin bir güç dengesizliği (biri daha popüler, daha güçlü veya daha baskın) vardır.
• Süreklilik: Çatışma tesadüfidir, herhangi bir zamanda olabilir. Zorbalık ise planlıdır, sistematiktir ve düzenli aralıklarla tekrar eder.
• Ciddiyet ve Amaç: Çatışma ciddi bir zarar amacı taşımaz, dikkat çekme veya güç gösterisi yoktur; kazananı da yoktur. Zorbalıkta ise zorba bir statü, güç ve kontrol kazanır; durum ciddidir ve kalıcı hasar bırakır.
• Duygusal Tepki ve Çözüm: Çatışmada her iki taraf da benzer yoğunlukta duygusal tepki verir, pişmanlık duyar ve sorunu çözmek için çaba sarf eder. Zorbalıkta ise zorba yaptığı eylemden pişmanlık duymaz, kurbanın hak ettiğini düşünür ve çözüm için kılını kıpırdatmaz; sadece kurban yoğun duygusal yıkım yaşar.

Zorbalık tek bir sebebe (örneğin çocuğun karakterine) indirgenemez. Bronfenbrenner'in Ekolojik Sistemler Kuramı'nda belirtildiği gibi; aileden kültüre, okul kurallarından hukuk sistemine kadar her şey çocuğun davranışını etkiler. Ancak zorbalığın temelinde yatan en güçlü psikolojik faktör "Damgalama"dır.

Stigma, "yaralayıcı leke" veya "utanç işareti" anlamına gelir. Zorbalar, kurbanlarını genellikle stigmatize edilebilen (damgalanabilen) bireylerden seçerler. Bir bireyin herhangi bir farklılığı (gözlük takması, kilolu olması, çok başarılı veya çok başarısız olması, sosyoekonomik düzeyi, şivesi vb.) nedeniyle sosyal onaydan dışlanması sürecidir. Bu süreç zincirleme işler:

• Kalıpyargı (Stereotip): Zihindeki şablonlar (Örn: "Tembel öğrenci şöyledir").
• Önyargı: Bu şablona duygu yüklenmesi (Örn: "Ondan uzak durmalıyım").
• Ayrımcılık: Davranışa dökülmesi (Örn: Dışlama, alay etme).

Zorbalıkla mücadelenin temeli, çocuklara farklılıkların (öğrenme hızı, fiziksel görünüm, aile yapısı vb.) eşitliğe zarar vermediğini, birini diğerinden üstün veya aşağı yapmadığını öğretmektir.

Öğretmenlerin, tahtaya yazı yazarken arkalarında olan biten her şeyi görmeleri mümkün değildir. Bu nedenle "Gözlem" ve "Görüşme" tekniklerinin ötesinde, sınıfın sosyal yapısını ortaya koyan bilimsel araçlara ihtiyaç vardır.

"Kimdir Bu?" testleri ve sosyometri teknikleri, sınıfın görünmeyen dinamiklerini (kimin lider olduğu, kimin dışlandığı, kimlerin gruplaştığını) ortaya çıkarır. Örnek Uygulama: Yapılan bir doktora çalışmasında, sınıfın sosyal haritası çıkarıldığında, problem davranışı olan ve dışlanan tüm öğrencilerin sınıfın arka tarafında kümelendiği ve birbirlerini olumsuz davranışlar için besledikleri görülmüştür. Müdahale: Sadece bu veriye dayanarak yapılan bir oturma düzeni değişikliği (homojen dağılım, riskli grupların dağıtılması), sınıf içi problemlerin büyük kısmını, hiçbir ek müdahale yapmadan çözebilmektedir.

Zorbalığı önlemede cezalandırıcı yöntemler yerine, "Olumlu Davranışsal Destek" (ODD) modeli önerilmektedir. Bu model, problem davranışları ortaya çıkmadan önlemeyi, çevreyi düzenlemeyi ve yeni davranışlar kazandırmayı hedefler.

• Önleyici Yaklaşım: Sorun çıktıktan sonra değil, çıkmadan müdahale etmek.
• Normalleştirme ve Bütünleştirme: Her bireyin eğitim ortamında eşit haklara sahip olduğunu savunmak.
• Sistem Değişikliği: Eğer var olan sistem sorunu çözmüyorsa, sistemi (kuralları, fiziksel ortamı) değiştirmek.

• Birinci Düzey (Evrensel): Tüm okulu kapsayan kurallar ve ödül sistemleridir. Öğrencilerin %80'i için yeterlidir.
• İkinci Düzey: İlk düzeyin yanıt vermediği %15'lik risk grubu için küçük grup çalışmalarıdır.
• Üçüncü Düzey: En yoğun problem yaşayan %5'lik kesim için birebir müdahalelerdir.

Teorinin pratiğe döküldüğü noktada, öğretmenlerin kullanabileceği somut araçlar ve stratejiler şunlardır:

Kurallar, "yapma, etme" gibi emir kipiyle ve olumsuz dille değil, olumlu ve beklenen davranışı tanımlayan bir dille yazılmalıdır.

• Yanlış: Koridorda koşma.
• Doğru: Koridorda sakince yürü.

Kurallar az sayıda (en fazla 5) ve kapsayıcı olmalıdır. Ayrıca, bu kuralları hatırlatan görseller (örneğin "Zorba olma kanka ol", "Selam ver", "Teşekkür et") okulun ve sınıfın görünen yerlerine asılmalıdır.

Bireysel ödüllendirmeden ziyade, sınıfı bir takım olarak hareket etmeye teşvik eden sistemlerdir.

• Uygulama: Öğretmen sınıfa bir kavanoz getirir. Sınıf kurallarına uyulduğunda, yardımlaşma görüldüğünde veya zorbalık engellendiğinde kavanoza bir bilye (veya ponpon) atılır. Kural ihlalinde bilye geri alınmaz (kazanılmış hak korunur) ancak yeni bilye verilmez.
• Ödül Sistemi: Kavanozun üzerine çizgiler çizilir. Belli bir seviyeye gelindiğinde sınıfça belirlenen bir ödül (Öğretmenle öğle yemeği yemek, sinema günü yapmak, bahçede ders işlemek vb.) kazanılır.
• Eleştiriye Yanıt: "Çocuklar ödüle alışır mı?" endişesine karşı; yetişkinlerin de maaş (pekiştireç) karşılığı çalıştığı, çocukların somut dönütlere ihtiyaç duyduğu ve zamanla dış motivasyonun içselleşeceği gerçeği unutulmamalıdır.

Zorbalığı durduracak en büyük güç, sınıfta olaya tanık olan ama sessiz kalan "izleyici" çoğunluktur.

• Sözleşme: Öğrencilere, zorbalığa tanık olduklarında sessiz kalmayacaklarına, zorbayı uyaracaklarına veya bir yetişkine haber vereceklerine dair yazılı bir "Zorbalık Karşıtı Sözleşme" imzalatılır.
• Süreç: Bu sözleşme sınıfa asılır. Belirlenen süre boyunca (örneğin 2 hafta) sözleşme ihlal edilmezse, sınıf ekstra puan veya bilye kazanır.

Ödül sistemlerine rağmen sorun devam ediyorsa "Davranış İnceleme Formu" devreye girer.

• Sorun yaşandığında bu form doldurulur ve rehber öğretmene iletilir.
• Bu veriler ışığında periyodik "Sınıf Toplantıları" düzenlenir.
• Toplantıda suçlama yapılmaz; "Bu sorun neden oldu?", "Nasıl önleyebilirdik?", "Bir daha olmaması için ne yapmalıyız?" soruları tartışılarak empati çalışmaları yapılır.

Müdahalelerin sonuçsuz kalmasının ardında genellikle şu hatalı yaklaşımlar yatar:

• Sıfır Tolerans Politikaları: Zorbalık yapanı okuldan uzaklaştırmak veya sürekli cezalandırmak, ters teper. Öğrenci bu durumu "Herkes bana düşman, ben çok güçlüyüm" şeklinde yorumlayarak kendine "asi/kötü" bir kimlik inşa eder ve davranışlarını daha gizli şekilde sürdürür.
• Cezaya Odaklanmak: Azarlamak, müdüre göndermek veya veliyi çağırmak zorbalığı çözmez. Eğer ceza çözüm olsaydı, zorbalık bugün bitmiş olurdu. Asıl çözüm, olumlu davranışı ödüllendirip, zorbaca davranışı sistemsel olarak "işlevsiz" ve "prim yapmaz" hale getirmektir.
• Süreklilik Eksikliği: Bir sunum yapıp konuyu kapatmak işe yaramaz. Müdahalenin okul kültürünün bir parçası olması, tüm personelin (kantinci, güvenlik, öğretmen) aynı dili konuşması gerekir.

Akran zorbalığı, sadece kurbanı değil, zorbayı, izleyicileri ve tüm eğitim ortamını zehirleyen bir süreçtir. Bu sorunu çözmek için "suçlu aramak" yerine, öğrencilerin birbirlerinin farklılıklarına saygı duyduğu, olumlu davranışların görünür kılındığı ve sistematik olarak ödüllendirildiği bir okul iklimi yaratmak gerekir. Olumlu Davranışsal Destek modeli, basit fiziksel düzenlemelerden (oturma planı) kapsamlı pekiştirme sistemlerine (kavanoz yöntemi) kadar sunduğu araçlarla, okullarda güvenli ve huzurlu bir atmosfer oluşturmanın en etkili yol haritasını sunmaktadır.