Akran zorbalığı, okullarda öğrencilerin hem akademik başarılarını hem de sosyal uyumlarını tehdit eden karmaşık bir problemdir. Birçok eğitimci ve ebeveyn, zorbalık ortaya çıktıktan sonra kriz müdahalesi yapmaya odaklansa da, asıl çözüm önleyici ve kapsayıcı sistemler kurmaktan geçer. Geleneksel ceza yöntemlerinin yetersiz kaldığı bu noktada, "Olumlu Davranışsal Destek" (ODD) modeli, sadece sorunlu davranışları azaltmayı değil, yaşam kalitesini artırmayı ve okul iklimini pozitif yönde değiştirmeyi hedefleyen güçlü bir alternatif olarak öne çıkıyor.
Olumlu Davranışsal Destek (ODD) Modeli ve Temel İlkeleri
ODD, bireylere yeni olumlu davranışlar kazandırmak ve var olan problemleri önlemek amacıyla çevresel düzenlemeler yapılmasını öngören bir yaklaşımdır. Bu modelin temel amacı, sadece "yapma" demek değil, doğru davranışın ne olduğunu öğretmek ve bu davranışları güçlendirmektir.
Önleyici Yaklaşım ve Sistem Değişikliği
Modelin en belirgin özelliği, problemler ortaya çıktıktan sonra çözüm aramak yerine, problemin oluşmasını engelleyecek bir sistem kurmasıdır. Eğer mevcut okul sistemi zorbalığı önleyemiyorsa, bireyleri tek tek düzeltmeye çalışmak yerine sistemin kendisini güncellemek gerekir. Bu yaklaşım, bilimsel dayanaklı uygulamaları içerir ve yapılacak müdahalelerin tüm paydaşlar (öğretmen, öğrenci, aile, idare) tarafından kabul edilebilir olmasını hedefler.
Üç Aşamalı Müdahale Piramidi
ODD, müdahaleyi üç farklı düzeyde ele alır:
- Birinci Aşama (Evrensel Düzey): Okuldaki tüm öğrencileri kapsar. Genel kurallar ve pekiştirme sistemleri bu aşamada devreye girer. Öğrencilerin yaklaşık %80'i için bu genel sistem yeterli olur.
- İkinci Aşama: Genel sistemden yanıt alınamayan yaklaşık %15'lik risk grubu için sınıf içinde veya küçük gruplarda daha yoğun destek sağlanır.
- Üçüncü Aşama: İlk iki aşamaya yanıt vermeyen öğrenciler için birebir müdahalelerin planlandığı en yoğun destek aşamasıdır.
Okul İçinde Uygulanabilir Pratik Stratejiler
Zorbalığı önlemek teorik bir kavramdan ibaret değildir; sınıf içinde uygulanabilecek somut adımlarla hayata geçirilebilir.
Kuralların "Olumlu Dil" ile Belirlenmesi
Sınıf ve okul kuralları belirlenirken "az, öz ve olumlu" olmak kritiktir. Kuralların sayısı beşi geçmemelidir, aksi takdirde takibi zorlaşır. En önemli nokta, kuralların "yapma" diliyle değil, "yap" diliyle yazılmasıdır. Örneğin, "Koridorda koşma" yerine "Sakince yürü" ifadesi kullanılmalıdır. Bu kurallar sadece sözel olarak kalmamalı, öğrencilerin sürekli görebileceği yerlere görsellerle desteklenerek asılmalıdır.
Pekiştirme Sistemleri: Bilye Kavanozu (Marble Jar) Tekniği
Olumlu davranışların kalıcı olması için pekiştirilmesi şarttır. "Görünmeyen ve takdir edilmeyen davranış söner" ilkesinden hareketle, öğretmenler basit ama etkili ödül sistemleri kurabilir. "Bilye Kavanozu" veya "Ponpon" uygulaması buna iyi bir örnektir:
- Sınıfa bir kavanoz konulur.
- Sınıf kurallarına uyulduğunda veya olumlu bir davranış sergilendiğinde kavanoza bir bilye atılır.
- Kurallar ihlal edildiğinde kavanozdan bilye geri alınır.
- Kavanoz belli bir seviyeye ulaştığında sınıfça belirlenen bir ödül kazanılır.
İzleyicileri Harekete Geçirmek
Bir sınıfta zorbalık olduğunda, genellikle olayın dışında kalan "sessiz çoğunluk" (izleyiciler) durumu değiştirebilecek en büyük güçtür. Öğrencilere, bir zorbalık gördüklerinde bunu görmezden gelmemeleri, eğer kendileri müdahale edemiyorlarsa hemen bir arkadaşlarını veya yetişkini çağırmaları öğretilmelidir.
Zorbalık Karşıtı Sözleşmeler
Öğrencilerin sorumluluk almasını sağlamak için "Zorbalık Karşıtı Sözleşme" imzalatılabilir. Bu sözleşmede öğrenci; zorbalığın ne olduğunu bildiğini, arkadaşlarına kötü davranmayacağını ve bir zorbalık gördüğünde sessiz kalmayacağını taahhüt eder.
Geleneksel Cezalandırma Yöntemleri Neden Yetersiz?
Okullarda sıklıkla başvurulan "Sıfır Tolerans" politikaları veya sadece cezaya odaklı yaklaşımlar, zorbalığı bitirmek bir yana, bazen artırabilir.
- Kimlik Gelişimi Riski: Sürekli ceza alan bir öğrenci, "Ben zaten kötüyüm" gibi düşüncelerle kendine olumsuz bir kimlik geliştirebilir.
- Kök Sorunu Çözmemesi: Ceza, anlık olarak davranışı durdursa da, çocuğa yerine koyabileceği doğru davranışı öğretmez.
Özet Olarak
Zorbalıkla mücadele, sadece zorba ve kurban arasındaki bir ilişkiyi yönetmek değil, tüm okulun iklimini değiştirmekle ilgilidir. Olumlu Davranışsal Destek modeli, öğrencilere ne yapmamaları gerektiğini söylemekten öte, ne yapmaları gerektiğini öğreten, iyi davranışları görünür kılan ve ödüllendiren bir sistem sunar.